ترکیبات معماری با طاق‌های گوشه دار

برای روشن ساختن شبستان‌ها با نور مستقیم، توسل به طاق گوشه دار امری طبیعی به نظر می‌رسید. قدیمی‌ها در این راه پیش قدم شده بودند و بدون شک فکر تقلید از آنها خیلی زود به اذهان راه یافت. در غرب، با احتیاط از این روش پیروی شد. معماران غربی همیشه از طاق گوشه دار در سطوح کم شبستان‌های جانبی که در آن، کوچکی سطح برای خود تضمینی به حساب آمده، تکیه گاه به آسانی ساخته می‌شود، استفاده می‌کردند. اما به محض آن که ساختمان شبستان‌های بزرگ مطرح می‌شد، آنها شک و تردید بیشتری از خود نشان می‌دادند.
کلیساهایی که دارای شبستان اصلی با طاق گوشه‌ای می‌باشند، فقط بصورت پراکنده و به طور کاملاً استثنایی در غرب وجود دارند. فلسطین تنها منطقه‌ای است که در آن چنین سبکی رواج کامل داشته است.
تصویر (1)

کلیساهای فلسطین با طاق‌های گوشه دار:

کلیسای «سنت آن (1)» شهر اورشلیم (تصویر 1)، در تمامی اصالت خود تیپ کلیساهای سرزمین مقدس را به ما ارائه می‌دهد. ترتیبات این کلیسا از هر لحاظ منطبق است با خصوصیات کشوری که در آن باران به ندرت می‌بارد و چوب نجاری کمیاب است. هیچ ساختمان چوبی در این جا یافت نمی‌شود. تمامی طاق ها- چه طاق‌های شبستان اصلی و چه طاق‌های شبستان جانبی- به کمک تراس‌های ساده پوشش یافته‌اند.
روی طاق‌های شبستان جانبی حجمی زینتی وجود دارد که تقریباً به صورت افقی ترتیب یافته، سطح صافی را تشکیل می‌دهد که روی آن طاق‌های گوشه‌ای شبستان مرکزی مستقیماً تکیه داده‌اند:
تصور ساختمانی ساده و در عین حال آسان‌تر امکان پذیر نبود و در واقع همین ترتیبات نیز در بازیلیک‌های طاقدار رومیان به کار رفته است.
یکی دیگر از خصوصیات معماری سوری، همان شکل مخروطی تمامی کمان‌هاست: در این جا کمان شکسته رواج کامل دارد. همین خصوصیات در کلیساهای «لیدا»، «ابوگوش»، «سنت ماری لاگراند (2)»، «سنت مدلِن (3)» شهر اورشلیم و در «سن سپولکر» نیز به چشم می‌خورد.
به سختی می‌توان در میان بناهایی که توسط مجاهدین در اوّلین دوران اشغال ساخته شدند، چند ترکیب با طاق بستردار را ذکر نمود (ژبی «جِبی (4)» و شاید بیروت): به جز این موارد خیلی استثنایی، کلیساهای سرزمین مقدس دارای طاق‌های گوشه دار و بام‌های مسطح و بدون هیچ کمان تمام هلالی می‌باشند.
کشیشان «کلونی» معماران اکثر این بناها بودند، اما با بنا ساختن این کلیساها، آنها ما سبق سنت‌های محلی را به گردن نهادند. ما در سوریه به محض آغاز عصر روم با طاق گوشه دار دیوارکشی شده و حتی طاق مخروطی شکل مواجه شدیم. طاق مخروطی و طاق گوشه دار ساخته شده از سنگ، تا امروز نیز در سوریه رواج دارد. مجاهدین، سنت این گونه طاق‌ها را محونشدنی تشخیص دادند و خود را با آن وفق داده، تصمیم گرفتند آنها در نقشه کلیساها بگنجانند. شاید این کار ادغام، از آغاز دوران زیارت‌های مذهبی که قبل از جنگ‌های مقدس به وقوع پیوست، صورت گرفته باشد.
کارهای «م. ماوس (5)» این فکر را به ما راه می‌دهد که کلیسای «سنت آن» قبل از جهاد سال 1099 م. بنا شده است و سردر ورودی کلیسای «سن سپولکر» به دست جهادکنندگان ساخته نشده، زیرا آثاری از تغییراتی که آنها مجبور شدند به منظور ادغام آن با معماری جدید خود در آن به وجود آورند، در این سردر مشاهده می‌شود.
برخی از آثار «رمان» قبل از جنگ مقدس وجود داشتند و فلسطین تنها یک مهد معماری «رمان» نبود بلکه به نظر می‌رسد که یک مرکز شکل گیری این معماری بوده است.

کلیساهای غربی با طاق‌های گوشه دار:

کلیسای غربی که در آن، برای اوّلین بار گونه‌ی سوری با شبستان بزرگ با طاق گوشه‌ای مشاهده می‌شود، همان کلیسای «وزله» (تصویر 2) است که تاریخ آن درست همان تاریخ کلیسای «پاره لومونیال» با بستر است: هر دو کلیسا در سال 1104 م. نام گذاری شدند و هر کدام از کارهای معماران «کلونی» می‌باشد.
با آوردن راه حل سوری به اروپا، معماران غربی خواستند خصوصیات آب و هوای منطقه‌ی اروپایی را رعایت نمایند و شیروانی‌هایی روی طاق‌ها قرار دادند. نه تنها طاق مرکزی توسط یک شیروانی محافظت گردید، بلکه چند دیوار محافظ نیز بر بالای طاق‌های شبستان‌های جانبی ترتیب یافت. عواقب سنتی که در نظر اوّل حکم یک اقدام جزیی به خود می‌گیرد، به شرح زیر می‌باشد:
1- شیروانی که روی شبستان بزرگ قرار دارد، روی دیوارهای تکیه گاهی حمل می‌شود. دادن یک نیم رخ مخروطی شکل به طاق، باعث بلندشدن بدون اندازه همین دیوارهای تکیه گاهی می‌شود: در مورد هلال کامل، از نیم رخ ناقص از نظر فشار، استفاده به عمل آمد.
2- با سیستم سوری که در آن، طاق‌های شبستان‌های جانبی توسط تراس‌های ساده محافظت می‌شوند، قسمت‌های پایین طاق بزرگ می‌توانست در ارتفاع قسمت‌های بیرونی آنها قرار گیرد: وجود دیوارهای تکیه گاهی باعث می‌شود که قسمت‌های پایین طاق تا تمامی ارتفاعی که قسمت بیرونی طاق اشغال می‌کند بالا رود. این کار به ضرر استحکام صورت می‌گیرد.
به این ترتیب، از یک طرف فشارها از حدود عادی خارج می‌شوند و از سوی دیگر، پایه‌های تکیه گاهی طول بیشتری به خود می‌گیرند: شرایط تعادل که در سوریه بسیار عالی است، در این جا از دو لحاظ نامساعد می‌باشد. بیهوده کوشش می‌شود تا از بروز خطر با ثابت نگه داشتن تیرها در سطح قسمت‌های تحتانی، جلوگیری به عمل آید: این زنجیر با آن که در سطحی خیلی پایین قرار داشت، اما کافی نبود و طاق‌ها خیلی زود باعث واژگون شدن پایه‌های تکیه گاهی خود می‌شدند که برای نجات آنها می‌بایست آنها را از طریق موانع سنگی و کمان‌های تکیه گاهی، ثابت نگه داشت. درباره‌ی این وسایل ضمن بحث پیرامون روش‌های گوتیک صحبت خواهیم کرد.
به همین سبب سبک «وزله» نتوانست رواج یابد. نه تنها این سبک باعث پیشرفت معماری در غرب نشد، بلکه با ایجاد بدگمانی موجب تأخیر آن نیز گردید.
تصویر (2)
«آنزی لو دوک (6)» یکی از نادرترین بناهایی است که در آن، طاق گوشه دار مورد تقلید قرار گرفته است؛
در «تل شاتل (7)» به یک حد متوسط اکتفا می‌شود: بستر همیشگی و متداول که در آن، روزنه‌هایی ساده وجود دارد. در «شاتونوف آن بریونه (8)» رخنه‌های ناچیزی به چشم می‌خورد. در «واسی (9)»، شک و تردیدهای معمار در بنا خوانده می‌شود: ترتیبات «وزله» با طاق‌های گوشه دار مورد آزمایش قرار گرفت و سپس از نظر احتیاط متروک گذاشته شد و آخرالامر تنها در دوره‌ی گوتیک با امکانات جدید ساختمانی از طریق «پانو (10)» روی رگه از سرگرفته شد.

پی‌نوشت‌ها:

1. Ste.- Anne
2. Ste.- Marie la Grande
3. Ste.- Nadeleine
4. Djebeil
5. M. Mauss
6. Anzy- le- Duc
7. Til- Chatel
8. Cahteauneuf- en- Brionnais
9. Vassy
10. Panneaux

منبع مقاله :
شوازی، اگوست؛ (1392)، تاریخ معماری، ترجمه لطیف ابوالقاسمی، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم